Śmieszkowic (Gelasinus) Mikołaj (ok. 1520 — 1580), profesor Uniwersytetu Krakowskiego, kierownik gimnazjum w Elblągu, rajca lwowski.
Ur. we Lwowie, był synem Mikołaja Śmieszka (zm. ok. 1550), bednarza, i Katarzyny. Miał siostry: Katarzynę, w pierwszym małżeństwie żonę krawca i ławnika Zygmunta Gajslera, w drugim Szymona z Brzezin (zob.), Elżbietę, wydaną za rajcę Stanisława Bergera, Annę, zamężną za rzeźnikiem Szymonem Tomaszewicem, i Barbarę, żonę kupca i ławnika Józefa Markowica, oraz brata Stanisława, bednarza i ławnika lwowskiego, a zapewne również Tomasza, bednarza.
W semestrze zimowym 1538/9 zapisał się Ś. na Uniw. Krak., wnosząc 8 gr opłaty immatrykulacyjnej; był m.in. uczniem Szymona Maricjusza (Marycjusza) z Pilzna. W semestrze letnim 1545, już jako magister sztuk wyzwolonych i docent extraneus, rozpoczął na uniwersytecie zajęcia na temat „Tuskulanek” Cycerona. Zapewne w tym czasie został rektorem szkoły katedralnej na Wawelu; w trakcie urzędowania wybudował schody do szkolnego «locum secretum» w murze zamkowym. W półr. zim. 1547/8 wszedł do Collegium Minus jako kolega mniejszy, po czym między lutym a wrześniem 1548 zrezygnował z urzędu rektora szkoły katedralnej. Wykłady prowadził do półr. zim. 1550/1, większość czasu (10 z 14 semestrów) poświęcając objaśnianiu pism Cycerona. W związku ze sprawami spadkowymi po śmierci ojca wyznaczył 26 IV 1550 szwagra, Markowica, na swego plenipotenta we Lwowie. W czerwcu t.r. pozostawał w sporze z byłym rektorem szkoły na Wawelu Janem Wieczkowskim. Zapewne dzięki pośrednictwu Maricjusza, mianowanego kanclerzem bp. chełmińskiego Jana Lubodzieskiego, został powołany przez bp. warmińskiego Stanisława Hozjusza na stanowisko kierownika gimnazjum w Elblągu. Początkowo Hozjusz zaproponował Ś-owi płacę 150 złp. rocznie, obejmującą również wynagrodzenie bakałarza, nauczającego języka niemieckiego (do czasu opanowania tego języka i przejęcia nauczania przez Ś-a), jednak ostatecznie ustalono pensję na 200 grzywien pruskich płatnych przez biskupa i Radę Miejską Elbląga, przy czym Hozjusz przekazał ponadto Ś-owi 20 złp. na koszty podróży do Prus. W lipcu 1551, za wstawiennictwem Marcina Kromera, Ś. uzyskał dwuletni urlop z Kolegium Mniejszego.
Dn. 31 VII 1551 wyruszył Ś. do Prus w towarzystwie Maricjusza, bakałarza Feliksa, podopiecznych Andrzeja i Feliksa Barzów oraz ich sługi Ligęzy. Dotarli oni do rezydencji Lubodzieskiego w Świeciu 9 VIII t.r., a kilka dni później do Elbląga. Po krótkiej wizycie u Hozjusza w Lidzbarku Ś. objął kierownictwo elbląskiego gimnazjum. Zgodnie z zamierzeniami biskupa dążył do umocnienia w szkole wpływów polskich i katolickich, toteż przygotował dla niej nowe statuty (obecnie nieznane), wprowadzając m.in. do programu nauczania dzieła pisarzy katolickich. Wzbudziło to opory w zluteranizowanej Radzie Miejskiej, na co Ś. skarżył się Hozjuszowi, obawiając się, by Rada «nie próbowała naprawić owych znakomitych praw swymi bredniami i bezbożnej religii zapatrywaniami». Pod koniec t.r. objął także kierownictwo przeniesionego z Lubawy konwiktu dla uczniów, utrzymywanych przez Hozjusza, a pochodzących głównie z polskich rodzin szlacheckich; opieka nad nimi była głównym zajęciem Ś-a w czasie pobytu w Elblągu. Ś. szybko popadł w konflikt z nauczycielami gimnazjum, zwłaszcza ze współrektorem Markiem oraz z nauczycielem języka niemieckiego Feliksem. Następca Feliksa, Tomasz, skarżył się na Ś-a w listach do Hozjusza; skargę złożyła również Rada Miejska. W rezultacie wysłany przez Hozjusza Kromer przeprowadził na początku r. 1552 kontrolę szkoły w Elblągu, stwierdzając w złożonym biskupowi sprawozdaniu, że Ś. niezbyt pilnie wypełnia swoje obowiązki, jest zbyt pewny siebie i gardzi językiem niemieckim; docenił natomiast jego starania o uczniów z konwiktu. Mimo konfliktów z Radą Miejską, Ś. utrzymywał kontakty towarzyskie z mieszczanami i już we wrześniu 1551 stwierdził, że poza szkołą wszystko mu się w Elblągu podoba, «a najwięcej kobiety i dziewice, których przedziwną towarzyskość i polor tym więcej dostrzegam i doświadczam, im więcej zdarza mi się wśród nich przebywać»; rozważał nawet małżeństwo z córką rajcy Kleinfelda. Przeszkodziła w tych planach m.in. niechęć Ś-a do języka niemieckiego, a być może również rodzina, która zachęcała go do starań o rękę córki lwowskiego rajcy Andrzeja Abreka. Za krótki poemat gratulacyjny dla Hozjusza na Nowy Rok 1552 otrzymał Ś. od niego trzy złote dukaty. Wkrótce potem przygotował cykl dwuwierszowych epigramatów poświęconych dwunastu apostołom i za pośrednictwem Maricjusza przekazał go bp. Lubodzieskiemu.
Zniechęcony trudnościami w kierowaniu gimnazjum, Ś. zaczął niebawem czynić starania o opuszczenie Elbląga. Dzięki poparciu Maricjusza otrzymał we wrześniu 1552 od podkanclerzego kor. Jana Ocieskiego propozycję objęcia opieki nad jego siostrzeńcem Rafałem Mstowskim (uczącym się już pod kierunkiem Ś-a w elbląskim gimnazjum) i w kwietniu r.n. przybył z nim do Krakowa. Wywołało to niezadowolenie Hozjusza, urażonego zwłaszcza zarzutami Ś-a o niewywiązanie się ze zobowiązań finansowych; wg biskupa Ś. w ciągu niespełna dwóch lat otrzymał od niego ok. 500 grzywien, a więc znacznie więcej niż wynikało z zawartej umowy. Po powrocie do Krakowa Ś. wszedł do Kolegium Większego i otrzymał stanowisko profesora królewskiego, jednak z powodu choroby nie podjął zgłoszonego w półr. zim. 1553 wykładu „Meteorologii” Arystotelesa. Wydał w tym czasie w drukarni Łazarzowej zadedykowane Ocieskiemu Orationes duae (Cracoviae 1553). Pierwsza z mów, wygłoszona w trakcie nieokreślonej promocji bakalarskiej, dotyczyła dziejów stopni akademickich, druga była wykładem wstępnym, którym rozpoczął przed laty wykład „Filipik” i podkreślała pożytki płynące z lektury mów Cycerona. Wkrótce po przyjeździe do Krakowa rozpoczął Ś. przygotowania do podróży z Mstowskim do Włoch; nie uzyskał wprawdzie zezwolenia uniwersytetu na wyjazd, ale jako profesor królewski wystarał się o zgodę króla Zygmunta Augusta, a swoje wykłady i przypadającą nań w semestrze letnim 1554 prepozyturę Kolegium Większego powierzył Janowi z Trzciany. Późnym latem lub jesienią 1553 wyjechał z Mstowskim do Włoch.
W kwietniu 1555 był Ś. ze swym podopiecznym na uniw. w Padwie, gdzie studiował prawo; zapewne utrzymywał kontakty z licznie przybywającymi tam Polakami, m.in. swymi dawnymi uczniami z Elbląga A. Barzym i Marianem Leżeńskim oraz z Janem Kochanowskim, Andrzejem Patrycym Nideckim i Stanisławem Warszewickim. Dn. 19 VI 1556 był świadkiem promocji doktorskiej lekarza Sylwestra Roguskiego; 1 VIII 1557 został obrany konsyliarzem nacji polskiej, jednak już przed 11 X t.r. (gdy jego następcą obrano Jana Grodzickiego) opuścił Padwę. Udał się na dalsze studia do rzymskiej Sapienzy i 7 I 1558 został promowany przez A. Velliusa na doktora obojga praw. Świadkami promocji byli m.in. opat lądzki i internuncjusz królewski Jan Wysocki, kanonik krakowski Maciej Drzewiecki oraz proboszcz sandomierski Jan Zaborowski. Podczas pobytu we Włoszech Ś. w lutym 1557 otrzymał dzięki protekcji Ocieskiego prepozyturę w Jodłowej (diec. krakowska).
Zagrożony utratą katedry, wrócił Ś. wiosną 1558 do Krakowa i w semestrze letnim 1558/9 wykładał na Wydz. Filozoficznym, objaśniając „Meteorologię” Arystotelesa. Jednocześnie rozpoczął starania o przejście na Wydz. Prawa, ale wobec stosowanej wówczas zasady niedopuszczania do katedr doktorów promowanych poza Krakowem odmówiono mu przyjęcia do grona prawników. Po zawieszeniu 15 VI 1559 wykładów z powodu zarazy zapewne nie wrócił na uczelnię; w semestrze zimowym t.r. nie podjął już wyznaczonych mu zajęć na Wydz. Filozoficznym.
Zapewne jeszcze w r. 1559 lub na początku r. 1560 przeniósł się Ś. do Lwowa; t.r. miasto wydało na jego cześć ucztę, na którą zakupiło cztery garnce alkoholu. Dn. 17 II 1561 poślubił Urszulę, córkę rajcy Marcina Hanela (zm. 1562), wdowę po rajcy Grzegorzu Kołaczku (zm. 1560), w lutym 1562 tracąc «per contractum matrimonii» parafię w Jodłowej. Żona wniosła mu w posagu kamienicę przy ul. Halickiej, dzięki czemu Ś. szybko dostał się w szeregi lwowskiego patrycjatu i już w lutym t.r. został rajcą. Dn. 21 IV był obecny w Brzozowie na publicznej rozprawie przed sądem bp. przemyskiego Walentego Herburta przeciw braciom Stanisławowi i Matjaszowi Balom, oskarżonym o herezję i sprofanowanie kościoła w Hoczwi. T.r. procesował się ze szwagrem Stanisławem Hanelem o spadek po zmarłym teściu. Był jednym ze świadków testamentu, spisanego 5 V 1564 przed egzekucją na lwowskim Rynku przez obalonego hospodara mołdawskiego Stefana Tomżę oraz jego urzędników Iwana Moczuga i Petra Spanczuka. Jako wysłannik Rady Miejskiej złożył na sejmie lubelskim w lipcu 1566 przed Zygmuntem Augustem wspólnie z rajcą Janem Zaleskim i pisarzem Janem przyrzeczenie poszanowania przywilejów duchownych ormiańskich, które zwalniały ich od opłat na rzecz miasta. Utrzymywał kontakty z nuncjuszem papieskim G. F. Commendonim, którego poznał zapewne w czasie synodu prowincjonalnego w r. 1564 we Lwowie, i z kanonikiem Piotrem Skargą, o którego sprawy «starał [się] jako wierny przyjaciel» (list Skargi do siostry Ś-a, Anny Tomaszewiczowej, z r. 1566). Po wyjeździe Skargi ze Lwowa jesienią 1568 Ś. w liście do Commendoniego prosił nuncjusza, by zawrócił go z Rzymu, «a najlepiej już z drogi». Na lwowskich rokach ziemskich w r. 1567 przedstawił z rajcą Wojciechem, bakałarzem dekret Zygmunta Augusta w sprawie zwolnienia lwowian od myta na terenie całego królestwa, uzyskując jego potwierdzenie przez sędziego i podsędka ziemskiego. W maju 1577 wszedł w skład delegacji reprezentującej przed sądem królewskim Stefana Batorego w Malborku interesy rajców w sprawie z pospólstwem, skarżącym się na samowolne nakładanie podatków i inne krzywdy. W czasie wizyty Batorego we Lwowie w maju r.n. witał władcę mową w imieniu Rady Miejskiej. Przyczynił się do wydania przez Pawła Szczerbica „Speculum Saxonum…” (Lw. 1581), dołączając do książki (podobnie jak inni humaniści lwowscy) zalecający ją wiersz. Ś. żył jeszcze w lutym 1580; zmarł zapewne jesienią 1580. Epigram na jego nagrobku ułożył jego siostrzeniec, poeta Szymon Szymonowic (zob.). Siostrzenicą Ś-a była też Krystyna z Szymonowiców, matka Kaspra Scholza (zob.).
W małżeństwie z Urszulą miał Ś. co najmniej dwoje dzieci (bliźnięta); ich urodziny uczcił epigramatem Kochanowski („Ad Nicolaum Gelasinum”). Syn Ś-a, Mikołaj, otrzymał 19 I 1594 prawo miejskie we Lwowie; w r. 1603 poręczył za przyjmującym prawo miejskie Kosmą Saluago de Campis z wyspy Chios, a w l. 1604—10 był ławnikiem. W małżeństwie z Anną Anserinówną miał Mikołaj córkę Annę (ur. 1600) oraz trzech synów: Kaspra (występującego pod nazwiskiem Gelasinus), Jana i Mikołaja, żonatego z Elżbietą Kisiołkówną. Po śmierci Ś-a Urszula wyszła za mąż za Jana Szolca.
Piotr Roizjusz w poemacie „Chiliastichon” (Cracoviae 1557) wymienił Ś-a wśród przykładnych katolików.
Wnuk Ś-a, Kasper Gelasinus (zm. 1637), wpisał się w r. 1623 na Uniw. Krak., wnosząc 3 gr opłaty immatrykulacyjnej. Uzyskał promocje na bakałarza (1628) i magistra (1632) sztuk wyzwolonych, w l. 1632—5 wykładał jako extraneus na Wydz. Filozoficznym (z przerwą w semestrze zimowym 1633), był również profesorem gramatyki (1633—5), a następnie retoryki (1635—7) w Szkołach Nowodworskich; 19 IX 1636 został powołany do Kolegium Mniejszego. Był autorem kilku pism panegirycznych. Zmarł nagle 8 IX 1637, został pochowany w Krakowie w kościele p. wezw. św. Anny. Na jego cześć Jan Cynerski Rachtamowicz napisał, dedykowane rajcom lwowskim, epicedium „Professor academicus...” (Cracoviae 1637), w którym zamieścił również obszerną wzmiankę o Ś-u.
Estreicher, XVII 79—80; Kapral M., Urzędnicy miasta Lwowa w XIII—XVIII wieku, Tor. 2008; — Barycz, Historia UJ; Barycz, Polacy na studiach w Rzymie, s. 112; Barycz H., W blaskach epoki Odrodzenia, W. 1968; Hajdukiewicz L., Krakowska szkoła zamkowa 1510—1801. Studia do dziejów Wawelu, Kr. 1955 I; Heck K., Szymon Szymonowicz (Simon Simonides). Jego żywot i dzieła, „Rozpr. AU Wydz. Filol.” T. 33: 1901 s. 201; Hul O., Elita władzy miasta Lwowa w XVI wieku, „Res Historica” 2013 nr 35 s. 57; Koneczny F., Szkoła Hozjusza w Prusiech, „Przegl. Powsz.” R. 8: 1891 t. 30 s. 11—13, 209—22; Kot S., Polska Złotego Wieku a Europa. Studia i szkice, Oprac. H. Barycz, W. 1987; Łoziński W., Patrycjat i mieszczaństwo lwowskie, Lw. 1890 s. 29; Mańkowski T., Hoczew i Balowie, „Mies. Herald.” R. 2: 1909 nr 10 s. 136; Pawlak M., Dzieje Gimnazjum Elbląskiego w latach 1535—1772, Olsztyn 1972 s. 38—40, 57, 59, 93, 115—16; Plenkiewicz R., Jan Kochanowski, jego ród, żywot i dzieła, w: Jana Kochanowskiego dzieła wszystkie, W. 1896 IV 144—5, 311; Ślaski J., Marian Leżeński — padewczyk zapomniany, „Odr. i Reform. w Polsce” T. 48: 2004 s. 69—70, 73—4; Windakiewicz S., Życie dworskie Kochanowskiego, „Przegl. Pol.” R. 20: 1885 t. 78 s. 110; — Acta rectoralia, s. 171—4, 203—4, 206; Akta grodz. i ziem., I, X; Album civium Leopoliensium. Rejestry przyjęć do prawa miejskiego we Lwowie 1388—1783, P.—W. 2005; Album stud. Univ. Crac., IV 86; Conclusiones Univ. Crac.; Hosii epistolae, I, II; Metryka czyli album Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1509—1551, Wyd. A. Gąsiorowski i in., W. 2011 s. 207; Liber diligentiarum, s. 268, 275, 281, 283, 285, 288, 294—5; Materiały do historii Polaków w Padwie, Oprac. S. Windakiewicz, „Arch. do Dziej. Liter.” T. 7: 1892 s. 171; Pryvileï mista L’vova XIV—XVIII st., Oprac. M. Kapral’, L’viv 1998; Statuta nec non liber promotionum; Szymona Mariciusa z Pilzna korespondencja z lat 1551—1555, Wyd. S. Kot, Kr. 1929; Vet. Mon. Pol., II 732—3 (poza indeksem, jako Gelabinus); — Arch. UJ: rkp. 57 s. 144—5; B. Jag.: rkp. 5359 III k. 284, rkp. 5379 III k. 17v—18; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 5015 s. 211—36; B. Ossol.: rkp. 18343 II 87, IV 7; — Informacje Macieja Zdanka z Kr. na podstawie kwerend w Arch. UJ (rkp. 76 s. 286) i B. Jag. (rkp. 220 k. 139v—41v, 143v—4v, 149v, rkp. 232 k. 154—8v, dot. Kaspra Gelasinusa).
Agnieszka Biedrzycka i Zdzisław Pietrzyk